مسعود عتیقی مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران در گفت وگو با خبرنگار حوزه فناوری گروه علمی پزشکی باشگاه خبرنگاران جوان، درباره "ماه نو" گفت: همه انسان‌ها گاهی اوقات در خبر‌ها در مورد زمان ماه نو و یا تربیع اول و آخر ماه و رسیدن ماه به وضعیت کامل مطالبی را خوانده و یا می‌شنوند و این سوال پیش می‌آید که رصد و مطالعه اینگونه رخداد‌های نجومی چه کاربرد و اهمیتی دارد؟

او در ادامه بیان کرد: در زمینه اهمیت آن‌ها باید گفت که در حقیقت ماه به عنوان همسایه زمین بهترین و ملموس‌ترین تغییرات را دارد و در هر سطحی از آگاهی بشریت و حتی از دوران کهن نیز ماه و تغییرات آن برای انسان و تمدن‌های اولیه به عنوان یک ملاک تقویم و یا گاهشماری در نظر گرفته می‌شده است. بر این اساس بود که گاهشماری قمری شکل گرفته و در دسترس عموم بوده است. اما امروزه این گاهشماری علمی و مدون شده است.

مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران درباره ماه و گردش آن به دور زمین، و با طرح این سوال که آیا اساسا ماه گردش وضعی به دور خودش دارد یا خیر؟ توضیح داد: علت اینکه ما همیشه یک روی ماه را می‌بینیم این است که کره ماه دو دوره چرخشی به گرد زمین دارد. دوره اول گردش هلالی ماه است که به معنی این است که از یک ماه نو تا ماه نو بعدی ۲۹.۵۳ شبانه روز «یعنی ۲۹ و نیم روز» طول می‌کشد، اما دوره دیگر "ماه نجومی" است که در دوره نجومی، گردش ماه به دور زمین نسبت به ستاره‌ای شاخص که در نظر گرفته می‌شود و ۲۷.۳ شبانه روز زمینی است. جالب است که دقیقا برابر با دوره نجومی، ماه طی ۲۷ شبانه روز به گرد خودش هم می‌چرخد و گردش وضعی دارد.

*چرا همواره یک سوی ماه را می‌بینیم؟

عتیقی در ادامه با طرح این پرسش که چرا همواره یک سوی ماه را می‌بینیم؟ توضیح داد: علت این امر این است که دوره نجومی ۲۷ روزه ماه با گردش وضعی ۲۷ روزه ماه به دور خودش هم زمان است و همین امر باعث می‌شود در طول یک ماه قمری گردش وضعی و انتقالی با یکدیگر منطبق باشد و ما فقط یک روی ماه را می‌بینیم. اما به دلیل برخی مسائل مثل حرکات رخگردی عرضی، طولی و اختلاف مکان دو ناظر می‌توانیم بیش از نصف و تا ۵۹ درصد سطح ماه را در طول یکماه قمری مشاهده می‌کنیم.

او ادامه داد: همین تغییرات در دوره هلالی ماه که در ابتدا ماه هلالی باریک است و به مرور در حالت هلال افزاینده، بزرگ و بزرگ‌تر می‌شود و باعث می‌گردد نیمی از سطح روشن ماه را مشاهده کنیم که به این وضعیت تربیع اول می‌گوییم و بعد از آن کوژماه افزاینده را داریم که به مرور ماه بزرگتر می‌شود تا به ماه کامل یا بدر و یا همان ماه شب چهارده برسد و سپس این روند مجددا به صورت برعکس یعنی کوژماه کاهنده، تربیع آخر، هلال کاهنده صبحگاهی و نهایتا ماه نو ادامه می‌یابد. این اتفاق همیشه در گردش است و در نتیجه ۱۲ ماه قمری از محرم شروع می‌شود، تا ذیحجه یک سال قمری را ایجاد می‌کند.

عتیقی درباره کاربرد دیگر رصد ماه در تقویم و سایر موارد گفت: یکی از اتفاقات رویت هلال ماه است، که شاید در نظر برخی از مردم رویت هلال ماه مخصوص مسلمانان باشد، اما در حقیقت بجز رصد‌های منجمان دوره اسلامی، تاریخچه مدون و جدید رویت هلال در جهان از سپتامبر ۱۸۷۱ که فردی به نام فردریش اشمیت از شهر آتن مدعی شده که «هلال صبحگاهی جمادی الثانی» را با چشم غیرمسلح رصد کرده و به یولیوس اشمید که منجم آن دوره بوده است، گزارش می‌دهد. در ادامه این روند، خانم‌ها کینگ، کالینسون و آکروئید در ایالت یورک شایر انگلستان در سال ۱۹۱۶ میلادی ادعا کردند که هلال ماه رجب سال ۱۳۳۴ قمری را با سن ۱۴ ساعت و ۳۰ دقیقه با چشم غیرمسلح رویت نموده اند. با این نمونه‌ها می‌توان گفت که از گذشته‌های دور رویت هلال ماه به صورت علمی انجام می‌شده است. در عصر حاضر نیز استیون ان. شور آمریکایی با چشم غیرمسلح هلال شامگاهی ماه شوال ۱۴۰۹ قمری را با سن ۱۴ ساعت و ۵۱ دقیقه رصد کرده است و نهایتا در بین آمریکایی‌ها فردی به نام جیمز استم از ایالت آریزونا در رصد ماه با ابزار رصدی سال‌ها رکوردار بود و هلال رمضان ۱۴۱۶ قمری را با تلسکوپ ۸ اینج با سن ۱۲ ساعت و ۷ دقیقه رصد می‌کند؛ به عبارتی رویت هلال ماه صرفا به ایران و جامعه مسلمان اختصاص ندارد. خوشبختانه رصدگران کشورمان، رویت ماه را به صورت علمی و جدی‌تر طی حدود دو دهه اخیر دنبال کرده اند و رکورد‌های جدیدی را نیز از خود در جهان بجا گذاشته اند و مقالات آن در ژورنال‌های بین المللی به چاپ رسیده است.

او ادامه داد: در زمان ناصر الدین شاه قاجار تقویم قمری در ایران مرسوم بوده است، اما این تقویم قراردادی بوده، به این صورت که یک ماه را ۲۹ و ماه دیگر را ۳۰ روز در نظر می‌گرفتند. علت ۲۹ و ۳۰ روزه بودن ماه قمری نیز این است که دوره هلالی ماه ۲۹ و نیم روز است و، چون در تقویم نیم روز نداریم، اگر نیم روز از آن کم کنیم به ماه ۲۹ روزه و با اضافه کردن نیم روز، به ماه قمری ۳۰ روزه می‌رسیم.

او ادامه داد: در زمان ناصر الدین شاه با تاکید بر رویت ماه، تقویم قمری قراردادی تبدیل به تقویم قمری رصدی شد؛ به عبارتی بایستی با رویت ماه، ماه جدید آغاز شود. امروزه شاهد هستیم که در ماه‌هایی مثل ذیحجه و ماه‌های رمضان و شوال که رویت هلال ماه دارای اهمیت دینی و اجتماعی بیشتری است، خیلی حساس‌تر با این موضوع برخورد می‌شود.

مدیر انجمن نجوم آماتوری ادامه داد: رویت هلال ماه پارامتر‌های علمی زیادی دارد که برخی تا ۱۷ ضابطه و بنده تا ۱۴ ضابطه در رویت هلال ماه در نظر گرفته می‌شود. در سال‌های گذشته مطالعات و پژوهش‌های خوبی برای علمی‌تر انجام شدن فعالیت رویت هلال ماه و حتی به کارگیری تلسکوپ‌های قدرتمند در کشور انجام شده است.

*بررسی وضعیت رویت پذیری هلال شامگاهی ربیع الثانی در شامگاه روز یکشنبه ۲۵ آبان

مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران، درباره رویت هلال ماه ربیع الثانی در شامگاه روز یک شنبه ۲۵ آبان گفت: در بامداد امروز یکشنبه ۲۵ آبان ماه ۱۳۹۹ در ساعت ۸ و ۳۷ دقیقه صبح ماه نو خواهد شد. این عدد به منزله این است که دوره‌ی ۲۹ و نیم روزه ماه به گرد زمین کامل شده و ماه ربیع الاول در حال پایان بوده و ماه ربیع الثانی در حال شروع است.

عتیقی در ادامه بیان کرد: اما اگر به اولین غروب بعد از مقارنه «غروب یک شنبه ۲۹ آبان ماه» دقت کنیم می‌بینیم که غروب خورشید ساعت ۱۶ و ۵۷ دقیقه است و سن هلال ماه تا لحظه غروب آفتاب، ۸ ساعت و ۲۰ دقیقه خواهد شد و این سن برای رویت هلال ماه بسیار کم است، زیرا هلال‌هایی که سنشان کمتر از ۲۰ ساعت است، هلال جوان محسوب می‌شوند و رویت آن تا حدودی سخت است، هلال‌های بین ۲۰ تا ۲۴ ساعت، هلال‌های میان سن محسوب می‌شوند و هلال‌های ۲۴ ساعت و بالاتر، هلال‌های پیر محسوب می‌شوند که عموما «البته نه همیشه» رویت آن‌ها در شب اول ماه به مراتب آسانتر است.

به گفته ایشان، رویت هلال به گروه و کشور خاصی تعلق نداشته و بصورت علمی رصد‌های متعددی طی چند قرن اخیر همراه با گزارش‌های مدون در اروپا و امریکا انجام شده و رکوردارانی در بین آن‌ها چه رویت با چشم و یا با ابزار بوده اند و خوشبختانه طی چندین سال گذشته با تلاش رصدگران کشورمان، رکورد‌های جدیدی از خود بر جای گذاشته اند. البته به جز سن هلال جدایی زاویه‌ای ماه از خورشید هم برای رصد هلال مهم است یعنی وقتی ماه به دور زمین می‌چرخد در آسمان نسبت به خورشید از دید ناظر زمینی جدایی پیدا می‌کند که به آن جدایی زاویه‌ای ماه از خورشید می‌گویند.

مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران ادامه داد: فردی به نام «دانژان» فرانسوی حدی را برای جدایی زاویه‌ای گذاشته که به حد «دانژن» معروف است. دانژن معتقد بود که اگر ماه کمتر از ۷ و ۱۸ صدم درجه با خورشید جدایی داشته باشد هلال تشکیل نمی‌شود و دلیل آن را هم این موضوع عنوان کرده بود که ماه پستی و بلندی‌هایی دارد و سایه کوه‌های ماه بر روی ناهمواری‌ها و پستی‌های آن می‌افتد و هلال اگر جدایی زاویه‌ای کمتر از درجه بیان شده باشد، تشکیل نمی‌شود.

*غروب دوشنبه هلال ربیع الثانی با چشم غیرمسلح رویت می شود

عتیقی در ادامه درباره زمان رویت هلال ماه با چشم غیرمسلح نیز توضیح داد گفت: در غروب روز یکشنبه ۲۵ آبان برابر با ۲۹ ربیع الاول ۱۴۴۲ قمری بر اساس ضوابط علمی، هلال ماه تشکیل نخواهد شد و رویت هلال با چشم و حتی با ابزار‌های رصدی در هیچ نقطه‌ای از ایران امکان پذیر نیست، اما ۳۲ ساعت و ۲۰ دقیقه بعد از آن در غروب روز دوشنبه ۲۶ آبان ۱۳۹۹ هلال ربیع الثانی در روز ۳۰ ربیع الاول مشاهده خواهد شد و ماه ربیع الاول ۳۰ روزه تمام خواهد شد.

مدیر انجمن نجوم آماتوری ادامه داد: برخی افراد با مشاهده هلال ماه در روز دوشنبه، چون سن هلال ۳۲ ساعت هست به اشتباه تصور می‌کنند که شاید هلال شب قبل هم قابل رویت بوده در حالی که این گونه نیست و اشتباهی در محاسبات و یا گزارش‌های علمی رصدگران رخ نداده است بلکه ماه‌های قمری که ۳۰ روزه تمام می‌شوند، هلال شب اولشان قدری از نظر طول کمان و فاز یا روشنایی ماه بیشتر هستند. به همین دلیل روز دوشنبه ۳۰ ربیع الاول برابر با ۲۶ آبان ۹۹ رویت هلال ربیع الثانی امکان پذیر خواهد بود و از روز سه شنبه ماه ربیع الثانی سال ۱۴۴۲ آغاز خواهد شد.

او در پایان تاکید کرد: غروب دوشنبه به راحتی و با چشم غیرمسلح هلال ربیع الثانی در تمام کشور قابل مشاهده است.