آغاز کلام

در جهان پیشرفته همواره مفاخر از جایگاه خاصی برخوردارند تا جایی که حتی گاهاً از اشتباهات احتمالی آنها چشم پوشانده و آنان را به عنوان  " بنیانهای توسعه و پیشرفت " به مردم معرفی می کنند. مثال بارز در این زمینه، واژه  " دریاهای ماه " است که اولین بار آقای گالیلئو گالیله ای ایتالیایی آنرا بکار برد که هنوز به احترام ایشان بر روی مناطق تیره ماه که دریا نیستند اطلاق می شود و از این قبیل در دنیا فراوان است.

نه تنها فرهنگ اصیل ایرانی عاملی برای توسعه و توانمند سازی بوده و گذشته این سرزمین اهورایی بیانگر این مهم می باشد، دین اسلام نیز بر ضرورت علم دوستی و احترام به اندیشمندان تاکید نموده است. در مواجهه با رسانه هایی همچون فضای مجازی و نظایر آن، مثل بسیاری از نوآوریهای دهه های اخیر، اگر و اگر فرهنگ استفاده از آنها در جامعه ای نهادینه نباشد، متاسفانه نه تنها عامل پیشرفت نخواهد بود، بلکه باعث رکود گردیده و به اعتبار و حیثیت افراد نیز لطمه وارد می کند و چه بسا گفتارهای بی ریشه و بی مغزی که اصالت نیز ندارند اما موجبات تشویش و تکدر خاطر اذهان عمومی می شود، در اینگونه فضاها منتشر می گردد. شاید در گذشته بیانات شفاهی و یا نوشتار افراد سبب ساز این ناهنجاری بود که امروزه با وجود رسانه های مختلف و بعضاً نوین بسیار فراگیرتر نیز شده است! که عموماً مردم خوبمان در فضای مجازی با چنین شکلهای زشتی از برخورد، مواجه می شوند و این در حالی است که " اصل " همچنان معیار و دارای اعتبار است و فقط گوینده و نویسنده با سعی در کوچک نشان دادن دیگران می خواهد خودی نشان دهد و اعتباری زود گذر کسب کرده  و عقده های نهفته خودشیفتگی و یا حتی گاهی خود کم بینی و حقارت را با این روش غیر منطقی بگشاید. بدتر آنکه اینگونه برخوردها سببی جدی برای روی آوری کمتر در میان افراد هر جامعه به کار و تلاش اجتماعی و از دست دادن طراوت در جامعه است؛ خاصه اگر فرد مورد اهانت بدرود حیات گفته باشد وامکان دفاع از او سلب گردد.

افراد با آبرو نیز از پاسخ هجویات و مطالب خلاف واقع بواسطه شخصیت پایین و بیمار گونه فرد توهین کننده از یک سو و عدم وجاهت کلام فرد مقابل و یا نداشتن صلاحیت و جایگاه قانونی آنان برای بیان چنین قضاوتها و محکوم کردنهای بی موردی از سوی دیگر، عموماً پرهیز کرده و حتی از روی آوری به محاکم قضایی برای طرح شکایت خود پرهیز می کنند.

آنچه که در پی می آید زندگینامه استاد فقید معاصری است که گاهاً همچون دیگر بزرگان تاریخ این سرزمین مورد بی مهری و کم لطفی قرار گرفته اند و به همین دلیل ضرورت دیده شد تا به بهانه پنجم اسفند زاد روز استاد پروفسور سید محمود حسابی، به بیان شفاف و معتبری از زندگی پر افتخار ایشان بپردازیم، هر چند که مطالب معتبر در زمینه افتخارات این اندیشمند معاصر نیز بسیار یافت می شود، درهر صورت بر آن شدیم تا به نقل از بنیاد معظم ایشان، به زندگینامه این ابرمرد که الگویی برای تولید مفاخر بعدی نیز بوده اند، گوشه چشمی هر چند بسیار گذرا بیندازیم. امید آنکه بخش کوچکی از دین خود را به این مرد شیفته علم و جامعه پر افتخار ایران تا حدودی ادا نموده باشیم و از برخی مطالب خلاف واقع منتسب به ایشان نیز افکار عمومی را پاک نماییم.

مسعود عتیقی

*خلاصه‏ ایی از زندگی استاد دکتر سید محمود حسابی

پروفسور سیّد محمود حسابی‌ ، در پنجم اسفند سال‌ 1281 (ه.ش)  و همزمان با زاد روز اندیشمند بزرگ تاریخ علم ایران حکیم طوسی، از پدر و مادری‌ تفرشی‌ ، در تهران‌ زاده‌ شدند . پس‌ از سپری ‌نمودن‌ چهار سال‌ ، از دوران‌ کودکی‌ در تهران‌ ، به‌ همراه‌ خانواده‌ (پدر ، مادر و برادر) ، عازم‌ شامات‌ گردیدند . در هفت سالگی‌ ، تحصیلات‌ ابتدایی‌ خود را ، در بیروت‌ ، با تنگدستی‌ و مرارت‌های‌ دور از وطن‌ ، در مدرسه‌ کشیش‌های‌فرانسوی‌ ، آغاز کردند و هم‏زمان‌ ، توسط‌ مادر فداکار ، متدیّن‌ و فاضله‌ خود (خانم‌ گوهرشاد حسابی) تحت‌ آموزش‌ تعلیمات‌ مذهبی‌ و ادبیات‌ فارسی‌ ، قرار گرفتند . استاد ، قرآن‌ کریم‌ را ، حفظ‌ و به‌ آن‌ اعتقادی‌ ژرف‌ داشتند . دیوان‌حافظ‌ را ، نیز از بر داشته‌ و به‌ بوستان‌ و گلستان‌ سعدی‌ ، شاهنامه‌ فردوسی‌ ، مثنوی‌ مولوی‌ ، منشآت‌ قائم‌ مقام‌ ، اشراف‌کامل‌ داشتند .

شروع‌ تحصیلات‌ متوسطه‌ ایشان‌ ، مصادف‌ با آغاز جنگ‌ جهانی‌ اول‌ و تعطیلی‌ مدارس‌ فرانسوی‌ زبان ‌بیروت‌ بود . از این‌ رو ، پس‌ از دو سال‌ تحصیل‌ در منزل‌ ، برای‌ ادامه‌ ، به‌ کالج‌ آمریکایی‌ بیروت‌ رفتند و در سن‌ هفده‌سالگی‌ ، لیسانس‌ ادبیات‌ ، در نوزده‌ سالگی‌ لیسانس‌ بیولوژی‌ و پس‌ از آن‌ ، مدرک‌ مهندسی‌ راه‌ و ساختمان‌ را ، اخذ نمودند . در آن‌ زمان‌ ، با نقشه‌کشی‌ و راه‏سازی‌ ، به‌ امرار معاش‌ خانواده‌ ، کمک‌ می‌کردند . استاد ، همچنین‌ ، در رشته‌های‌ پزشکی‌ ، ریاضیات‌ و ستاره‌شناسی‌ ، به‌ تحصیلات‌ آکادمیک‌ پرداختند . شرکت‌ راه‏سازی‌ فرانسوی‌ ، که ‌استاد در آن‌ ، مشغول‌ به کار بودند ، به پاس‌ قدردانی‌ از زحماتشان‌ ، ایشان‌ را ، برای‌ ادامه‌ تحصیل‌ ، به‌ کشور فرانسه‌ اعزام‌کرد و بدین‌ ترتیب‌ ، در سال‌ 1924 (م) به‌ مدرسه‌ عالی‌ برق‌ پاریس‌ وارد و در سال‌ 1925 (م) فارغ‌التحصیل‌ شدند . هم‏زمان‌ ، با تحصیل‌ در رشته‌ معدن‌ ، در راه‌آهن‌ برقی‌ فرانسه‌ ، مشغول‌ به‌ کار گردیدند و پس‌ از پایان‌ تحصیل‌ در این ‌رشته‌ ، کار خود را ، در معادن‌ آهن‌ شمال‌ فرانسه‌ ومعادن‌ زغال‌ سنگ‌ ایالت‌ «سار» آغاز کردند . سپس‌ ، به دلیل‌ وجود روحیه‌ علمی‌ ، به‌ تحصیل‌ و تحقیق‌ ، در دانشگاه‌ سوربن‌ ، در رشته‌ فیزیک‌ پرداختند و در سال‌ 1927 (م) ، در سن‌ بیست‌ و پنج‌ سالگی‌ ، دانش‏نامه‌ دکترای‌ فیزیک‌ خود را ، با ارایه‌ رساله‏یی‌ ، تحت‌ عنوان‌ «حساسیت‌ سلول‏های‌فتوالکتریک » ، با درجه‌ عالی‌ ، دریافت‌ کردند .

استاد، با شعر و موسیقی‌ سنتی‌ ایران‌ و موسیقی‌ کلاسیک‌ غرب‌ ، به‌ خوبی‌ آشنایی‌ داشتند.

ایشان ، زیرزمین کوچکی را ، در بلوار کشاورز ، با مختصر هزینه‏یی ، اجاره نموده و اولین مرکز تحقیقات موسیقی ایران را ، برقرار می‏نمایند ، که حاصل آن ، اندازه‌گیری‌های دقیق صوتی ، یعنی سنجش‏های بسیار حساس ، در اندازه‌گیری فواصل گام‌های موسیقی ایران بوده است ، که بخش دیگر کاربردی آن سنجش ، تطبیق و ساخت کاسه‏های جدید و طنین مضاعف ، در سازهای سنتی ایران می‏باشد .

استاد حسابی ، در چند رشته‌ ورزشی‌ نیز ، موفقیت‏هایی‌ کسب‌ نمودند ، که‌ از آن‌ میان‌ ، می‌توان‌ به‌ دیپلم‌ نجات‌ غریق‌ در رشته‌ شنا ، اشاره‌ نمود .

از جمله‌ دست‏آوردهای‌ عمر پربار استاد و مشاغلی‌ که‌ در مسند آن‌، خدمات‌ علمی‌ و فرهنگی‌ شایان‌ توجهی‌ ارایه‌ نمودند، می‌توان‌ به‌ چند نمونه‌ اشاره‌ کرد :

ماموریت‌ وزارت‌ راه‌ و ترابری‌ (طرق‌ و شوارع‌ عامه) ، برای‌ تهیه‌ اولین‌ نقشه‌برداری‌ علمی‌ ، فنی‌ و مهندسی‌کشور (تهیه‌ نقشه‌ نوین‌ راه‌ ساحلی‌ سراسری‌ میان‌ بنادر خلیج‌ فارس‌ ، بندر لنگه‌ به‌ بوشهر) (1306 ه . ش‌) ، تاسیس‌ مدرسه‌ مهندسی‌ وزارت‌ راه‌ و تدریس‌ در آن‌ (1307 ه . ش) ، تاسیس‌ دارالمعلمین‌ عالی‌ و تدریس‌ درآن‌ (1307 ه . ش‌) ، ساخت‌ اولین‌ رادیو در کشور (1307 ه . ش‌) ، تاسیس‌ دانش‏سـرای‌ عالی‌ و تدریس‌ در آن‌(1308 ه . ش‌) ، ایجاد اولین‌ ایستگاه‌ هواشناسی‌ در ایران‌ (131ه . ش) ، نصب‌ و راه‌اندازی‌ اولین‌ دستگاه ‌رادیولوژی‌ در ایران‌ (131ه . ش) ، تعیین‌ ساعت‌ ایران‌ (1311 ه . ش) ، تاسیس‌ اولین‌ بیمارستان‌ خصوصی‌ ، در ایران‌ ، به نام‌ "بیمارستان‌ گوهرشاد" ( به یاد مادر گرامیشان‌) (1312 ه . ش) ، مامور وزارت‌ راه‌ ، برای‌ ساخت‌ راه ‌تهران‌ به‌ شمشک‌ ، جهت‌ معادن‌ ذغال‌ سنگ‌ (1312 ه . ش) ، پیشنهاد و تدوین‌ قانون‌ تاسیس‌ دانشگاه‌ تهران‌ ، و تاسیس‌ دانشکده‌ فنی‌ (1313 ه . ش‌) و ریاست‌ آن‌ دانشکده‌ تا (1315 ه . ش‌) و تدریس‌ در آن‌ ، تاسیس‌ دانشکده‌ علوم‌ و ریاست‌ آن‌ دانشکده‌ از (1321 تا 1327 ، و از 133تا 1336 ه . ش‌) و تدریس‌ در گروه‌ فیزیک‌ آن‌ دانشکده‌ ، تا واپسین‌ روزهای‌ عمر ، تاسیس‌ مرکز عدسی‌سازی‌ - دیدگانی‌ ـ اپتیک‌ کاربردی‌ ، در دانشکده‌ علوم ‌دانشگاه‌ تهران ، ماموریت‌ خلع‌ ید ، از شرکت‌ نفت‌ انگلیس‌ ، در دولت‌ دکتر مصدق‌ ، اولین رییس‌ هیئت‌‏مدیره‌ و مدیرعامل‌ شرکت‌ ملی‌ نفت‌ ایران‌ ، وزیر فرهنگ‌ در دولت‌ دکتر مصدق‌ (133ه . ش) ، پایه‌گذاری‌ مدارس‌ عشایری‌ و تاسیس‌ اولین‌ مدرسه‌ عشایری‌ ایران‌ (133ه . ش‌) ، مخالفت‌ با طرح‌ قرارداد ننگین‌ کنسرسیوم‌ ، وکاپیتولاسیون‌ در مجلس‌ ، مخالفت‌ با عضویت‌ دولت‌ ایران‌ ، در قرارداد سنتو « پاکت‌ بغداد» در مجلس‌ ، پایه‌گذاری ‌موسسه‌ ژئوفیزیک‌ دانشگاه‌ تهران‌ (133ه . ش‌) ، پایه‌گذاری‌ مرکز تحقیقات‌ و راکتور اتمی‌ دانشگاه‌ تهران‌ ، تاسیس‌ سازمان‌ انرژی‌ اتمی‌ و عضو هیئت‌ دایمی‌ کمیته‌ بین‌المللی‌ هسته‌یی‌ (133، 1349 ه . ش) ، تدوین‌ قانون ‌ستاندارد و تاسیس‌ موسسه‌ ستاندارد ایران‌ (1333 ه . ش‌) ، تاسیس‌ اولین‌ رصدخانه‌ نوین‌ در ایران‌ ، تاسیس‌ اولین‌ مرکز مدرن‌ تعقیب‌ ماهواره‌ها ، در شیراز (1335 ه . ش‌) ، پایه‌گذاری‌ مرکز مخابرات‌ اسدآباد همدان‌ (1338 ه. ش‌)، تشکیل‌ و ریاست‌ کمیته‌ پژوهشی‌ فضای‌ ایران‌ و عضو دایمی‌ کمیته‌ بین‌المللی‌ فضا (136ه . ش‌) ، پایه‏گذاری علم آکوستیک و ایجاد مرکز اندازه‏گیری و آکوستیک صدا ، تاسیس‌ انجمن ‌موسیقی‌ ایران‌ و موسس‌ و عضو پیوسته‌ فرهنگستان‌ زبان‌ ایران‌ از (1349 ه . ش) تا آخرین‌ روزهای‌ فعالیت ‌.

فعالیت‌ در دو نسل‌ کاری‌ و آموزش‌ 7 نسل‌ استاد و دانشجو ، از خدمات‌ ارزنده‌ پروفسور حسابی‌ ، به شمار می‌رود و در همین‌ راستا ، ایشان‌ از سال‌ (135ه . ش) به عنوان‌ استاد ممتاز دانشگاه‌ تهران‌ ، شناخته‌ شدند .

استاد ، به‌ چهار زبان‌ زنده‌ دنیا : فرانسه‌ ، انگلیسی‌ ، آلمانی‌ و عربی‌ مسلط‌ بودند و به‌ زبان‏های‌ : سانسکریت‌ ، لاتین‌ ، یونانی‌ ، پهلوی‌ ، اوستایی‌ ، ترکی‌ و ایتالیایی‌ اشراف‌ داشتند .

دکتر حسابی‌ به‌ ایران ، فرهنگ‌ و ادب‌ و اعتقادات‌ سنتی‌ و مذهبی‌ این‌ سرزمین‌ عشق‌ ، می‌ورزیدند و گذشته‌ از سفر ، به‌ کشورهای‌ متعدد عالم‌ ، به‌ سراسر ایران‌ ، سفر کرده‌ بودند و از این مسافرت‏های پربار داخلی‌ و خارجی‌ ، ‌یادداشت‌ها و سفرنامه‌های‌ بسیاری‌ ، به جای‌ نهادند .

در زمینه‌ تحقیق‌ علمی‌: 25 مقاله ‌، رساله‌ و کتاب‌ ، از استاد به‌ چاپ‌ رسیده‌ است ‌. تئوری‌ « بی‌نهایت‌ بودن‌ ذرات‌»ایشان‌ در میان‌ دانشمندان‌ و فیزیک‏دانان‌ جهان‌ ، شناخته‌ شده‌ است ‌.

نشان‌ « اوفیسیه‌ دولا لژیون‌ دونور » و همچنین‌ ، نشان‌ « کوماندور دولا لژیون‌ دونور » ، بزرگ‏ترین‌ نشان‏های‌ کشور فرانسه‌ ، به‌ ایشان‌ ، اهدا گردید .

استاد ، تنها شاگرد ایرانی‌ پروفسور اینشتین‌ بوده‌ و در طول‌ زندگی‌ ، با دانشمندان‌ تراز اول‌ جهان‌ ، نظیرشرودینگر، بورن‌ ، فرمی ‌، دیراک ‌، بوهر ، . . . و با فلاسفه‌ و ادبایی‌ همچون‌ آندره‌ژید ، برتراند راسل ‌، . . . تبادل‌ نظرداشته‌اند . ایشان‌ ، از سوی‌ جامعه‌ علمی‌ جهان ، به‌ عنوان‌ « مرد اول‌ علمی‌ جهان ‌» (199م‌) برگزیده‌ شدند و در کنگره‌" شصت‌ سال‌ فیزیک‌ ایران‌" (1366 ه . ش‌) ملقب‌ به‌ "پدر فیزیک‌ ایران‌" گردیدند .

بنیاد پروفسور حسابی ، با استفاده از تنها 16 خاطره از زندگی سراسر نشیب و فراز استاد ، گرد آورده شیرین و تاثیرگذاری ، از منش ، کنش و تفکر استاد ، از کودکی تا آخرین روزهای حیات ایشان را ، به شکلی زیبا و دلنشین ، تحت عنوان " استاد عشق " ، به زیور چاپ آراسته است .

این کتاب آموزنده ، حاوی هزاران نمونه ظریف و راه‏گشای پرباریست ‏که برای فرزندان این سرزمین اسلامی، اصول و الگوهای ماندگاری را برپا می‏دارد. ایشان بنیاد‏گذاری دانشگاه و بسیاری از مراکز علمی، آموزشی، صنعتی، فرهنگی و پژوهشی کشورمان بوده اند .

پروفسور حسابی‌ در روز 12 شهریور 1371 خورشیدی، در بیمارستان‌ دانشگاه‌ ژنو به‌ هنگام‌ معالجه‌ قلبی بدرود حیات‌ گفتند . مقبره‌ استاد ، بنا به‌ خواسته‌ ایشان‌ ، در زادگاه‌ خانوادگی‌ استاد در شهر دانشگاهی‌ تفرش قرار دارد .
نکته جالب توجه اینجاست که پروفسور حسابی‌ فقید که در روز  5  اسفند و  منطبق با زاد روز خواجه نصیرالدین طوسی، ابرمرد تاریخ علم کشورمان متولد شده اند؛ در آستانه 13 شهریور و سالروز بزرگداشت ابوریحان بیرونی که از سوی انجمن نجوم آماتوری ایران طی سالیان اخیر به عنوان " روز ملی ستاره شناسی " پیشنهاد گردیده است، به سرای باقی شتافتند.

یادش جاودان و راهش ماندگار