انجمن نجوم آماتوری ایران همه ساله سعی نموده است با بزرگداشت یاد دانشمندان ایرانی، عموم مردم وبویژه جوانان و نوجوانان را با این مفاخر علم واندیشه بیش از پیش آشنا نماید. در اینجا ضروری است یاد آور شویم که اطلاع رسانی این برنامه های انجمن که تعداد انها در طی سال کم نیست، عموماً ازسوی پایگاه اینترنتی این مرکز و برخی خبرگزاری ها و رسانه های نوشتاری و شنیداری انجام اما عدم اطلاع رسانی این حرکتهای بزرگ که با حضور اساتید، اعضا  و شیفتگان دانش اختر شناسی برگزار می شود از سوی تنها برنامه نجومی سیما! در رسانه ملی که باید در اختیار عموم جامعه باشد جای بسی تاسف دارد و مسلماً نقطه سیاهی در اطلاع رسانی جامع رویدادهای داخلی محسوب می شود اما خوشبختانه همایشهای برگزار شده از اقبال عمومی بسیار خوبی برخوردار بوده است. لازم به ذکر آنکه متاسفانه طی دو سال اخیر به علت انطباق مناسبت 13 شهریور سالروز بزرگداشت خورشید خوارزم با ماه مبارک رمضان وبرخی مشکلات موجود  نتوانسته ایم نسبت به برگزاری همایشی در خور اقدام نماییم که انشااله مبادی ذیربط، شیفتگان تاریخ علم و سراهای فرهنگ به کمکمان آمده و در سالهای آتی چنینی گامیهایی را مجدداً بهتر از گذشته برداریم.
خوب است یاد آور شویم در انتشار تمبر های سال جهانی نجوم به آثار بیرونی نیز توجه شده بود. این اقدام که به پیشنهاد کمیته فرهنگ و تمدن اسلام وایران و با پیگیریهای انجمن نجوم آماتوری ایران به انجام رسید، برای همیشه سال جهانی نجوم را با اقدامی بزرگ در کشور و با یاد اندیشمندان نجوم ایرانی اسلامی در جهان ماندگار نمود. این حرکت با همکاری خوب شرکت پست جمهوری اسلامی همراه و رونمایی آن با حضور آقای دکتر علی اکبر ولایتی در ویژه برنامه 5 اسفند88 که از سوی انجمن نجوم اماتوری ایران برگزار شد، به انجام رسید که باز هم از جمله دیگر برنامه های بدون انعکاس در برنامه نجومی سیما!!! بود.
امسال علیرغم عدم برگزاری همایش از سوی این انجمن مناسب دیدیم با یادی از این آفتاب شرقی، گامی هر چند کوچک برای معرفی این عالم بزرگ ایرانی برداشته و ایشان را به محضر شما اندیشمندان معرفی نماییم.
   ابوریحان محمد بن احمد بیرونی ، نابغه نامدار ، نمونه مثالی زدنی متفکران هوشیار و معتقد ایرانی و بی شک یکی ازبزرگترین دانشمندان جهان درتمامی اعصار است . این محقق جسور در سوم ذی حجه سال 362 هجری قمری در «بیرون» خوارزم (ناحیه? مصب آمودریا در ساحل جنوبی دریاچه آرال) در خانواده ای خوارزمی تبار ، گمنام و شیعه مذهب (احتمالاً شیعه زیدیه) به دنیا آمد . وی سالهای آغازین عمر را در زادگاهش سپری کرد و به خوارزمشاهیان معروف به آل عراق که در «کاث» فرمانروا بودند ، پیوست . ابونصر منصور بن علی عراق که از خاندان شاهیه? خوارزم واز ریاضیدانان و منجمان بزرگ ایرانی بود ، تعلیم و تربیت بیرونی را بر عهده گرفت وبعدها رساله های مختلف ریاضی خویش را به نام و برای شاگرد دانشورش نوشت .  
 زندگینامه? ابوریحان بیرونیابوریجان از همان آغاز جوانی مشغول تحققیق و تألیف شد. خودنوشته است که در حدود سال ??? هجری قمری، یعنی هنگامی که تقریباً ?? ساله بود ، به رصد می پرداخت . وی همچنان با دیگر دانشمندان هم عصرش مراودات و مکاتبات علمی داشت و مکاتبات علمی بیرونی و ابن سینا با یکدیگر بسیار مهم و معروف است . ابوریجان تا حدود 23 سالگی در خوارزم و ظاهراً در رصد خانه ایمشغول تحقیق بود و حدوداً در سال 385 هجری قمری، پس از انقراض خاندان آل عراق به دست مأمون بن محمد ، والی جرجانیه (گرگانج) ، و قتل ابو عبدالله محمد بن احمد ،آخرین حکمران آل عراق ، به ناچار زادگاهش را ترک کرد و تا چند سال از شهری به شهردیگر رفت . در خلال همین سفرها به ری رفت و چنان که خود در مقدمه? کتاب مقالید علمالهیئه نوشته است ، در آنجا با ابو محمود خجندی و کوشیار بن لبان گیلی ملاقات کرد . بیرونی در ری دچار تنگدستی و پریشانحالی بود و خود در این بارهحکایت جالبی را در آثار الباقیه نقل کرده است که ما نیز به خلاصه ای از آن اشاره می کنیم . روزی بیرونی در ری با یکی از منجممان آن شهر رو به روه شد ودریافت که وی در پاره ای از محاسبات نجومی خود اشتباه می کند . بیرونی خطای منجم راتذکر داد و منجم ، که اطلاعات علمیش بسیار کمتر از بیرونی بود و خود نیز احتمالاًاین مسئله را می دانست ، به جای پذیرش نقص کار ، با تکبر فراوان ابوریحان را تحقیرو گفته? او را تکذیب کرد . بیرونی متوجه شد که دلیل رفتار غیر منطقی آن منجم ،توانگر بودن خود او و فقر بیرونی است . جالب تر این که بعدها ، وقتی بیرونی ازتنگدستی رهایی یافت ، منجم نظر او را تصدیق کرد . ابوریجان از ری به طبرستان و نزد مرزبان بن رستم از امیرزادگانآل باوند و صاحب کتاب مرزبان نامه رفت و کتاب مقالید علم الهیئه را به نام او نوشت . همچنین مدتی نزد منصور دوم پسر نوح سامانی روزگار گذراند واز حمایت او برخوردارشد. در سال 387 هجری قمری ظاهراً به خوارزم برگشت و با ابوالوفامحمد بن محمد بوزجانی ، که در آن هنگام در بغداد بود ، مکاتبه کرد و آن دو بایکدیگر قرار گذاشتند که همزمان در بغداد و خوارزم ، ماه گرفتگی را رصد کنند . ابوریحان در سال 388 هجری قمری به گرگان رفت و در دربار شمس المعالی قابوس بن وشمگیر ، امیر آل زیار ، از او به گرمی استقبال شد .قابوس مردی بافرهنگی و ادیبی فاضل بود و به عربی و فارسی شعر می سرود و در دربارش دانشمندان جایگاهی رفیع داشتند . بیرونی کتاب آثار الباقیه را که نخستین کتاب مشهور و عظیم اوبه عربی و درباره? گاهشماری است ، به نام شمس المعالی تألیف کرد . دانشمند ما حدودسال ??? هجری قمری به زادگاه خود بازگشت و در جرجانیه یا گرگانج (در شمال غربی خوارزم) به دربار ابوالعباس مأمون بن مأمون خوارزمشاه پیوست و در آنجا مقامی بلندیافت . سلطان محمود در مراجعت به غزنه در سجستان (افغانستان) در بهارسال ??? هجری قمری بیرونی و جمعی از فضلا و اهل عمل گرگانج را همراه خود به غزنه برد . ابوریحان از آن پس و به اجبار ، شهر غزنه را مرکز فعالیتهای خویش قرارداد وشاید به صورت رسمی منجمی دربار محمود را به عهده داشت . در دوران سلطنت مردود بن مسعود ملقب به شهاب الدوله (پسر مسعودکه پس از قتل وی در سال ??? هجری قمری به قدرت رسید) نیز بیرونی مورد عنایت واحترام دربار بود و کتاب المجاهر فی معرفه الجواهر ، در شناخت گوهرها و کانیها ، ازتألیفات این دوره? اوست . آخرین اثر ابوریجان کتاب الصیدنه فی الطب و درباره?داروشناسی است . به گفته? خودش در زمان تألیف این کتاب ، بیش از هشتاد سال داشت واین مایه پویایی فکری و عزم علمی در چنین سنی بسیار شگفت انگیز است . تاریخ فوت ابوریجان را سال ??? هجری قمری و محل فوتش را غزنه دانسته اند ولی منطقی به نظر میرسد که وی کمی بعد از سال ??? هجری قمری فوت شده باشد ؛ زیرا همانطور که در بالاگفتیم ، خود او تصریح کرده است که در زمان نوشتن صیدنه ، بیش از هشتاد سال داشت واگر تاریخ تولد بیرونی حقیقتاً سال ??? هجری باشد ، نمی توان مرگش را در سال ???هجری قمری دانست ؛ مگر اینکه میلاد وی پیش از سال ??? هجری قمری باشد . ابوریحان شخصیتی اعجاب انگیز و منشور گونه داشت و بسیار پیشروتراز زمان خود به نظر می رسید . وسعت مشرب ، انصاف علمی ، ، دقت نظر ، دوری جستن ازتعصبات و اشتیاق غیر قابل وصف او برای درک ، تحصیل و تحلیل فرهنگها ، افکار و علومجدید ، هویتی نسبتاً متفاوت با فرهنگ غالب آن روزگار به این محقق شهیر بخشیده بود . بیرونی ریاضیدان ، ستاره شناس ، جغرافیدان ، مورخ ، مردم شناس ،دین شناس و فیزیکدانی بزرگ بود و تقریباً در همه? علوم زمان خویش به جز کیمیا (شیمی) محققی نکته سنج به حساب می آمد و همواره با خرافات به مبارزه می پرداخت . بسیاری از دانشمندان غرب و شرق از وی به عظمت یاد کرده اند و شخصیت پیشرو و منتقدش را با عباراتی به یاد ماندنی ستوده اند . این حکیم نامدار ، روحی وارسته و طبعی بلند داشت . روایت کردهاند که وقتی تألیف کتاب قانون مسعودی به پایان رسید ، سلطان مسعود غزنوی یک بارِفیل نقره برای بیرونی هدیه فرستاد ولی وی آن را به خزانه? حکومت بازگرداند و گفت : «مرا به این مال نیازی نیست ، زیرا عمری به قناعت زندگی کرده ام و خوش ندارم پس ازاین روشی دیگر در پیش گیرم» . بیرونی تا آخرین لحظه? عمر در پی آموختن بود و شاید نقل آنحکایت بسیار معروف و آشنا ، همچنان خالی از لطف نباشد . در آخرین ساعت حیات این متفکر بزرگ ، وقتی نفسهایش به شمارهافتاده بود ، دوست فاضلی بر بالین وی حاضر شد . ابوریحان با ضعفی که تمام وجودش رافرا گرفته بود ، از دوستش مسئله ای پرسید . آن مرد اندوهگینو شگفت زده گفت : «اکنون چه جای چنین پرسشی است ؟» و ابوریجان زمزمه کرد : «بدانم و بمیرم بهتر استندانم و بمیرم ؟» آن دوست پاسخ مسئله را توضیح داد و آنجا را ترک کرد ولی هنوز چندقدمی بیشتر نرفته بود که شیون از خانه? بیرونی برخاست . ابوریحان در تمام ایام سال به جز نوروز و مهرگان و روزهایی که به ضرورتی کار خویش را تعطیل می کرد ، مشغول محقیق وتفحص بود . از ویژگیهای چهره وظاهر بیرونی نیز مانند بیشتر بزرگان این کشور ، اطلاعات زیادی در دست نیست و تنهاهمین قدر می دانیم که او چهره ای گندمگون ، شکمی بزرگ و ریشی انبوه داشت .  
 
 میراث علمی و فرهنگی ابوریجان بیرونیدر سال 427 هجری قمری ، ابوریجان بنابر خواهش شخصی ، فهرستی ازآثار محمد بن زکریای رازی ، پزشک ، شیمیدان و فیلسول و الا مقام سده های سوم وچهارم هجری قمری ، فراهم کرد و به دنبال آن فهرست عناوین 113 جلد از کتاب و رسالاتیکه خود تا به آن هنگام نوشته بود نو همچنین اسامی ??جلد کتاب یا رساله ای کهدیگران به نام وی نوشته بودند، آورد . بنابر این مشخص است که ??? اثریاد شده، شامل همه? آثاراین محقق بزرگ نیست ؛زیرا وی سالها بعد ازاین تاریخ زنده بود و تا آخرین روزهای زندگی می نوشت . بر اساس تحقیقات گسترده? پژوهشگرانی که در صد ساله? اخیر آثاربیرونی را گردآوری ، ترجمه و بررسی کرده اند (و به عنوان یک ایرانی با شرمندگی بایداضافه کنم که درباره? این دانشمند نیز مانند دیگر دانشمندان ما تقریباً دقیق ترین واصولی ترین پژوهشها از آنِ غربیها است) نوشته های وی در می توان در حدود ??? تا ???عنوان تخمین زد و ظاهراً تنها ?? جلد از این آثار از دستبرد حوادث محفوظ مانده است . تنوع موضوعی این کتب و رسالات از وسعت معلومات ابوریحان حکایت می کند . این آثار در زمینه? حساب ، هندسه ، مثلثات ، ستاره شناسی ، نقشه کشی ،فیزیک ، مکانیک ، جغرافیا ، تاریخ ، گاهشماری ، دین شناسی ، اسطوره شناسی ، پزشکی ،کانی شناسی ، زبان شناسی ، ادبیات ، فلسفه و … تألیف یا ترجه شده اند . ابوریجان کتاب التفهیم لاوائل صناعه التنجیم را به هر دو زبان فارسی و عربی نوشت و در نوشتن متن فارسی آن نهایت ذوق ادبی را به کار برد . این کتاب به همراه دانشنامه? علایی ابن سینا و تعدادی دیگر از آثار فارسی سده های چهارم و پنجم هجری قمری زمینه ای فراهم آوردند تا به مرور زمان زبان فارسی بتواند به عنوان دومین زبان علمی و فلسفی جهان اسلام مطرح شود . التفهیم شامل پنج باب است و بابها به ترتیب ، موضوعات زیر رادر بر می گیرند : هندسه ، حساب و جبر و مقابله ، هیئت و جغرافیا و بوم شناسی ،اسطرلاب ، احکام نجوم . بیرونی در هر یک از این پنج باب ، اصطلاحات مربوط به علم یافن مورد بحث را به شکل سئوال و جواب شرح داده است . به این ترتیب ، التفهیم گنجینه گرانبهایی از اصطلاحات علمی را شامل می شود که با کمال دقت و مهارت و با عباراتی کوتاه تعریف شده اند . کتاب مقالید علم الهیئه (یعنی کلیدهای دانش ستاره شناسی) نخستین کتابی است که درباره? مثلثات کروی و مستقل از علم نجوم نوشته شده است . نام این اثرنشان می دهد که بیرونی ، مثلثات کروی را کلید فهم ستاره شناسی می دانست . کتاب راشیکات الهند بیرونی کتابی است کوچک که درباره? نسبت وتناسبت نوشته شده و در تاریخ ریاضی بسیار اهمیت دارد . بیرونی در این کتاب ، آنچهرا که درباره? نسبت و تناسب در ریاضیات هندی می دانست ، با آنچه در این باره ازریاضیات یونانی به دست او رسیده بود ، تلفیق کرد و چنین کاری تا پیش از آن سابقه نداشت . بیرونی چند روش برای تصویر نقاط متعلق به سطح کره بر یک صفحه اختراع کرده است . محاسبه? تقریبی وتر یک درجه و مقایسه? نتیجه محاسبات خود بامحاسبات بطلمیوس در این مورد از دیگر تلاشهای ارزشمند ابوریجان محسوب می شود . مقدار تقریبی نسبت قطر دایره به محیط آن (n/? ) را دانشمند مابا روشی جدید به دست آورد و اندازه? تقریبی ضلع نُه ضلعی منتظم محاطی را به وسیله حل معادله ?x = x? + محاسبه کرد . بیرونی نه تنها ریاضیات نظری و کاربردی یونانی وهندی را به خوبی می دانست ، بلکه مباحث مطرح شده در این زمینه را تحلیل و نقد میکرد . او تعدادی از آثار ریاضی و نجوم هندیان را به عربی برگرداند و بعضی از آثارمهم ریاضی یونان را به سانسکریت ترجمه کرد . بیرونی به طالع بینی و پیشگویی بر اساس وضعیت ستارگان و صورفلکی ، که به آن علم احکام نجوم می گفتند ، هیچ اعتقادی نداشت ؛ هر چند که این فنرا به کمال می دانست و در دربار محمود غزنوی نیز از این راه روزگار می گذراند . بیرونی در کتاب تحقیق مالهنه که اثری است فوق العاده نفیس و بی مانند در عصر خویش (و دقیق ترین و جامع ترین متنی محسوب می شود که تا آن روزدرباره? فرهنگ ، علم ، فلسفه ، اسطوره ، خرافه ، مردم شناسی ، جامعه شناسی ، دین شناسی تطبیقی ، آداب و رسوم ، ویژگیهای جغرافیایی ، تاریخ و … کشور هندوستان نوشته شده) نظریه? بسیار پیشرفته ای درباره? علل پیدایش سرزمین هند از دیدگاه زمین شناسی ارائه می دهد . این محقق بزرگ در کتاب المجاهر فی معرفه الجواهر که درباره?شناخت گوهرها (سنگهای قیمتی) و فلزات نوشته شده است ، علاوه بر معرفی حدود ??? نوعکانی و سنگ و بیان آراء حکمای ایرانی ، یونانی و … در این باب ، آزمایشهای خود رادرباره? خواص الماس ، زمرد و … شرح می دهد . کتاب الصیدنه فی الطب ابوریحان که فرهنگنامه? بسیار ارزشمندی درباب داروشناسی است ، فهرستی از داروهای گیاهی ، جانوری ، و کانی آن روزگار را شاملمی شود و از معتبرترین کتب مرجع طب سنتی ما به شمار می آید . این شاهکار کم نظیر ،ما را به سنت قدیمی داروشناسی ایرانی آشنا می کند . بیرونی در تنظیم این اثر ،علاوه بر بررسی کلیه? کتب داروشناسی ایرانی ، از منابع بابلی ، یونانی ، سریانی ،هندی و عربی نیز استفاده کرده است . در اینجا باید یادآوری کرد که ابوریحان علاوه بر زبان فارسی که زبان مادری او بود ، زبان عربی سانسکریت و سریانی را به کمال می دانست و با زبان یونانی و عبری نیز آشنایی داشت . کتاب عظیم و بی بدیل آثار الباقیه عن القرون الخالیه را بیرونی در باب گاهشماری نوشت و در این اثر ، تقدیم اقوام وپیرامون ادیان و مسلک گوناگون را بررسی و با یکدیگر مقایسه کرد و مبدأ تواریخ مختلف، روشهای تبدیل تواریخ به یکدیگر و ایام و شیوه های روزه داری ، جشن و سوگواری معتقدان به ادیان و آیینهای متنوع را توضیح داد . در این کتاب ، اسامی پیامبران ازآدم تا خاتم ، فهرستی از وقایع زندگی پیامبر اسلام (ص) به ترتیب زمان ، نامهای پادشاهان ، دودمانهای شاهی ایران ، مصر ، بابل و روم و تواریخ مربوط به هر یک و … وبه شکل جداول بسیار دقیق تنظیم شده است . 
به نقل از پایگاه اینترنتی آفتاب