به گزارش ایسنا، قد آرزوهای انسان از زمین تا بی‌نهایت‌ها کشیده شده و همین آرزوها بوده که دیگر، سفر به دیگر کُرات تنها یک آرزو نیست.

دانش ستاره‌شناسی از علوم کُهن است، چون این دانش از زمانی که بشر بر روی کره خاکی پا گذاشت و گوهرهای شب چراغ آسمان را نظاره و به طلوع و غروب مهر و ماه توجه کرد، سعی در پیدا کردن پاسخ مناسب به سؤالات خود بوده است. از این رو رصدخانه‌ها احداث شدند تا به بخشی از کنجکاوی‌ها و سؤالات خود درباره سقف آسمانی بالای سرشان پاسخ دهند.

این علم امروزه تا جایی پیشرفت کرده که ستاره‌شناسان آلات و ابزار زیادی را مورد استفاده قرار می‌دهند تا جهان را مطالعه کنند و تلسکوپ‌های عظیم تصاویری از اَشیای فضایی را در اختیار فضانوردان می‌گذارند. این تلسکوپ‌ها به ستاره شناسان کمک می‌کنند تا درباره اَشیایی که نسبتاً به زمین نزدیک هستند مثل خورشید، سیارات و ستاره‌های دنباله‌دار مطالعه کنند و برای آموختن درباره اشیایی که دورتر هستند، از تلسکوپ‌های رادیویی و انرژی ساطع شده از اَشیای فضایی بهره ‌گرفتند. در این میان رایانه‌ها نیز به کمک ستاره شناسان آمدند تا اطلاعاتی را که از همه این ابزار می‌گیرند، تفسیر و پردازش کنند.

این ابزارها در سازه‌هایی به نام رصدخانه‌ها به محققان عرضه می‌شود تا آنها دانشی را به دانش قبلی اخترشناسی اضافه کنند. در گذشته رصدخانه‌ها با ابزارهای ابتدایی ستاره‌شناسی بودند، ولی رصدخانه‌های امروزی به تلسکوپ‌های بزرگ نوری یا رادیویی مجهز هستند که در اتاق‌های گردنده نصب شده‌اند.

اولین رصدخانه‌ای که محققان جهان اسلام در آن به فعالیت پرداختند، در حدود سال ۲۱۲ هـ. ق (۸۲۸ م) در بغداد بنا شد و دو اخترشناس برجسته به نام‌های «فضل بن نوبخت اهوازی» و «محمد بن موسی خوارزمی» بر آن ریاست داشتند.

پس از این رصدخانه، رصدخانه‌های دیگری در سرزمین‌های اسلامی ساخته شدند که هریک با نام اخترشناس برجسته‌ای همراه ‌است. رصدخانه «عبدالرحمان صوفی» در شیراز از جمله این رصدخانه‌ها است.

پس از سده چهارم، رصدخانه‌ها با نام امیران ارتباط پیدا کردند، مانند رصدخانه «علاءالدوله» همدان که برای «بوعلی‌سینا» بنا شد. کمتر از یک سده بعد نیز ملکشاه سلجوقی، رصدخانه بزرگی را بنا نهاد که بزرگانی مانند «عمر خیام نیشابوری» در آن‌ فعالیت داشتند و گاهشماری جلالی، به عنوان دقیق‌ترین تقویم جهان را طرح‌ریزی کردند.

پیشرفت رصدخانه‌ها با بنیان‌گذاری رصدخانه «مراغه» به اوج خود رسید. بنای این رصدخانه در سال ۶۵۷ هجری(۱۲۶۱ میلادی) به سفارش «خواجه نصیرالدین طوسی» و به فرمان «هولاکو»، نوه چنگیزخان مغول، آغاز شد.

اولین رصدخانه‌ مدرن کشور به همت دانشمندان و اساتید دانشگاه تهران راه‌اندازی شد. دکتر «آلینوش طریان» از شاگردان «پروفسور حسابی»، عضو سابق هیات علمی و رئیس سابق بخش فیزیک خورشیدی مؤسسه ژئوفیزیک، پایه‌گذار نخستین رصدخانه فیزیک خورشیدی در کشور بوده است.

وی برای نخستین بار درس‌های فیزیک خورشیدی و اختر فیزیک را ارائه داد و ادامه فعالیت‌های وی منجر به ارائه نخستین تلسکوپ خورشیدی در کشور شد. این رصدخانه به دلیل قرارگیری در طرح توسعه شهر امروزه نابود شده و به جز چند تصویر دیگر هیچ اثری از آن نیست!

اولین گام‌های نجومی دانشمندان نجومی

رصدخانه خورشیدی مرکز ژئوفیزیک دانشگاه تهران در انتهای خیابان کارگر شمالی و در جوار مرکز انـرژی اتمـی ایـران قـرار داشت و متعلـق بـه دانشـگاه تهران است. در این مرکز یک تلسکوپ ۱۵ سانتی‌متری ویژه رصد خورشید قرار داشت که مجهز به فیلترهای Ha و Hb بوده و توسط آن محققان می‌توانستند علاوه بر لکه‌های خورشیدی، فوران‌های سطح خورشـید را مشـاهده کرده و مورد بررسی و تحلیل قرار دهند.

این رصدخانه با همت دکتر طریان بنا نهاده شد. وی دارای دکترای فیزیک از دانشگاه "سوربن" فرانسه و عضو هیأت‌علمی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران و بانوی اختر فیزیک و مادر علم ستاره‌شناسی مدرن، مؤسس نخستین رصدخانه فیزیک خورشیدی در ایران، عضو کمیته ژئوفیزیک دانشگاه تهران و نخستین زن فیزیک‌دان کشور بوده است.

وی، نخستین فیزیکدان زنی بود که در یکی از دانشگاه‌های ایران به این مقام علمی دست یافت و اولین فیزیکدان زن در ایران شناخته می‌شود که به مقام استادی نائل شد و اولین کسی بود که به تدریس اختر فیزیک در دانشگاه تهران پرداخت.

دکتر طریان همچنین برای نخستین بار درس‌های فیزیک خورشیدی و اختر فیزیک را در دانشگاه تهران تدریس کرد و در زمانی که این علم در ایران تضعیف شده بود، یک رصدخانه پیشرفته، اما کوچک در کشور ایجاد کرد و در دوره تلاش علمی خود به ریاست گروه تحقیقات خورشیدی مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران رسید و نقش مهمی در تأسیس و ادامه کار رصدخانه فیزیک خورشیدی ایفا کرد.

به واقع می‌توان گفت دکتر طریان جزو پیشتازان علم در ایران است که پایه‌گذاری نخستین رصدخانه فیزیک خورشیدی، پایه‌گذاری نخستین تلسکوپ خورشیدی، ارائه دروس فیزیک خورشیدی و اختر فیزیک برای نخستین‌بار در کشور و «رئیس گروه تحقیقات فیزیک خورشیدی» مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران را در کارنامه خود به ثبت رسانده است.

وی به عنوان مادر نجوم ایران نیز توانست دانشجویان فراوانی را از نزدیک با مباحث مربوط به فیزیک آشنا و تجربه کار با تلسکوپ و دیگر ابزار رصدخانه‌ای را برای آنها امکان‌پذیر کند.

بخش فیزیک خورشیدی و نجوم از سال ۱۳۴۲ با عنوان بخش فیزیک خورشیدی در مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران ایجاد شد و با گسترش آن، لفظ نجوم به آن افزوده شده است. تلسکوپ این رصدخانه در سال ۱۳۴۲ خریداری شد.

این رصدخانه خورشیدی از زیر مجموعه‌های این بخش بوده است که ساختمان آن به هزینه شخصی دکتر مرحوم "حسین کشی افشار" از بنیانگذاران ژئوفیزیک و بانو "عظیما" همسر ایشان در زمین مؤسسه (بزرگراه حکیم کنونی) ساخته شده بود.

رصدخانه "آلینوش" از زمان ریاست دکتر "فضل‌الله رضا" به عنوان دهمین رییس دانشگاه تهران (از مرداد ۱۳۴۷ تا تیر ۱۳۴۸) کلید خورد و تا پایان حیات این رصدخانه در زمان ریاست دکتر "رضا فرجی دانا" به عنوان بیست و هفتمین رئیس دانشگاه تهران (شهریور ۱۳۸۱ تا آذر ۱۳۸۴) نتوانست در برابر طرح‌های توسعه‌ای شهری دوام بیاورد و اکنون حتی ردی هم از آن باقی نمانده است.

این نماد دانش نجومی از سال ۴۸ تا ۸۳ تعداد ۱۶ رییس دانشگاه و دو سرپرست را به خود دیده است و اینکه به چه میزان چانه زنی مسئولان وقت دانشگاه تهران با مسئولان وقت شهردار تهران برای نگهداشت این اثر و یا انتقال آن به منطقه دیگر و حتی در محوطه مؤسسه ژئوفیزیک مؤثر بوده اطلاعی در دست نیست؛ چرا که تماس‌های ما با این مجموعه تاکنون به جایی نرسیده است.

رؤسای دانشگاه تهران از تولد رصدخانه دکتر طریان تا افول این مجموعه علمی

ردیف    رؤسای دانشگاه                                      دوره                            سال خدمت

۱          دکتر فضل‌الله رضا                          دهمین رییس‌دانشگاه‌      از مرداد ۱۳۴۷ تا تیر ۱۳۴۸

۲          دکتر علی‌نقی عالیخانی                 یازدهمین رئیس                 تیر ۱۳۴۸ تا تیر ۱۳۵۰

۳          دکتر هوشنگ نهاوندی                  دوازدهمین رئیس              تیر ۱۳۵۰ تا آبان ۱۳۵۵

۴          دکتر احمدهوشنگ شریفی           سیزدهمین رئیس              آبان۱۳۵۵تا شهریور ۱۳۵۶

۵          دکتر قاسم معتمدی                     چهاردهمین رئیس             شهریور۱۳۵۶تاشهریور ۱۳۵۷

۶          دکتر عبدالله شیبانی                      پانزدهمین رئیس              شهریور ۱۳۵۷ تا اسفند ۱۳۵۷

۷          دکتر محمد ملکی                          سرپرست دانشگاه تهران    اسفند ۱۳۵۷ تا اسفند ۱۳۵۸

۸          دکتر حسن عارفی                        شانزدهمین رئیس              اسفند ۱۳۵۸ تا مرداد ۱۳۶۰

۹          دکترعلی مهدیزاده شهری            هفدهمین رئیس                مرداد تا مهر ۱۳۶۰

۱۰        دکتر ابوالقاسم گرجی                   هجدهمین رئیس               مهر ۱۳۶۰ تا خرداد ۱۳۶۱

۱۱        دکتر عباس شیبانی                     نوزدهمین رئیس                 خرداد ۱۳۶۱ تا آبان ۱۳۶۲

۱۲        دکتر بهمن یزدی صمدی             بیستمین رئیس                   آبان ۱۳۶۲ تا تیر ۱۳۶۴

۱۳        دکتر محمد فرهادی                   بیست و یکمین رئیس           تیر ۱۳۶۴ تا آبان ۱۳۶۴

۱۴        مهندس اسماعیل اوینی           سرپرست دانشگاه تهران         آبان ۱۳۶۴ تا آذر ۱۳۶۴

۱۵        دکتر حسین فروتن                    بیست و دومین رئیس          دی ۱۳۶۴ تا مهر ۱۳۶۷

۱۶        دکتر محمد رحیمیان                  بیست و سومین رئیس         مهر ۱۳۶۷ تا مهر ۱۳۷۲

۱۷        دکتر غلامعلی افروز                 بیست‌ و چهارمین‌ رئیس         مهر ۱۳۷۲ تا آذر ۱۳۷۳

۱۸        دکتر محمدرضا عارف                بیست و پنجمین رئیس          آذر ۱۳۷۳ تا شهریور ۱۳۷۶

۱۷        دکترسیدمنصورخلیلی‌عراقی   بیست و ششمین رئیس           شهریور۱۳۷۶ تا شهریور ۱۳۸۱

۱۸        دکتر رضا فرجی دانا                 بیست و هفتمین رئیس         شهریور ۱۳۸۱ تا آذر ۱۳۸۴

افول اولین رصدخانه خورشیدی در توسعه پایتخت

رصدخانه خورشیدی دانشگاه تهران در انتهای خیابان امیرآباد واقع بود، اما به منظور ایجاد دسترسی خیابان "امیرآباد" به "بزرگراه حکیم"، این رصدخانه در طرح بزرگراه قرار گرفت. در آن زمان قرار بود این رصدخانه در محل دیگری منتقل شود، ولی این امر هیچگاه محقق نشد.

تخریب این سازه نجومی در حالی رخ داد که تلسکوپ آن از شرکت "زایس" خریداری شده بود و متاسفانه با متروکه شدن آن، تجهیزات آن به موقع از دسترس عموم جمع آوری نشد و در آن زمان در بازدیدی که از این رصدخانه انجام شد، تبدیل به محل تجمع معتادان و تلسکوپ آن نیز توسط این افراد نابود شد.

در نیمه فروردین ماه جاری زمانی که خبر قطع ۲۰۰ درخت مؤسسه ژئوفیزیک در رسانه‌ها انتشار یافت، در کنار پاسخگویی مسؤولان دانشگاه تهران در خصوص آنچه که در این جریان رخ داد، احمدرضا حاتمی، رئیس مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران تنها اشاره کوچکی به نابودی این رصدخانه داشت.

وی در نشست خبری که با خبرنگاران داشت، با اشاره به اینکه ما از شهرداری گله‌مندیم، اعلام کرد: بهتر است شهرداری پاسخ دهد تلسکوپ خورشیدی این مرکز که قرار بود در بزرگراه آیت الله حکیم نصب شود، الان کجاست؟ از شهردار منطقه سه که اجازه داده است عواملش بدون اجازه وارد حریم سازمان ما شوند، گله‌مندیم و باید پاسخ دهند.

در همه دنیا برای اولین‌های علمی، رویدادهای جهانی برگزار می‌شود. آنها برای نشان دادن اهمیت علم در روزگاران قدیم خود، با اعطای جوایز علمی به نام دانشمندان، ایجاد جاذبه‌های گردشگری، جذب دانشجو و محقق، نامگذاری روزی در تاریخ و هزاران روش دیگر تلاش دارند تا دستاوردهای خود در حوزه علم و فناوری ولو اندک را به جهانیان معرفی کنند.

این امر اما در ایران در میان هیاهوها و روزمرگی‌ها و گرفتاری‌های متعدد کشور به فراموشی سپرده می‌شود و اجازه می‌دهیم در سایه بی‌تعاملی میان دستگاه‌ها که در این مورد وزارت علوم و شهرداری است، اولین بنای علمی ایران به نابودی کشیده شود. این رصدخانه امروز به نمادی برای ویرانی پل‌هایی که دانشمندان کشور برای ارتقا و اعتلای علمی ساخته‌اند، تبدیل شده است و این سوال ایجاد می‌شود که اگر در دولتی تصمیم گرفته شود که به بنای رصدخانه ملی ایران که در ارتفاعات ۳۶۰۰ متری به سوی آسمان کشیده شده است، بی‌توجهی شود، چه سرنوشتی در انتظار آن پروژه علمی و ملی نیز خواهد بود؟

برای دیدن فیلم و مشاهده این گزارش در سرویس علمی و دانشگلهی ایسنا، می توانید به لینک زیر در خبرگزاری ایسنا مراجعه نمایید.