بحثی درباره خواجه نصیر الدین طوسی
در طول تاریخ گاهی مردانی ظاهر میشوند که پیامبرگونه عمل کرده، مسیر جامعهی انسانی را تغییر میدهند. اینان کسانی هستند که به مفهوم عالی از زندگی دستیافته و تلاشهای زمینی را سرآغازی برای پرواز روح به ستیغ آسمانهامیدانند. زیستن برای این افلاکیان خاکنشین در معرفت خدا و اجرای فرمانهای او خلاصه میشود. ازاینرو نه کامیابیهای زندگانی و نه مصائب و تلخکامیهایش هیچ یک آنان را از راهی که در پیشگرفتهاند، منحرف نمیکنند. آگاه و بردبار علیه بیداد و خودکامگی، جهل و خرافات و خلاصه همهی عوامل انحطاط آدمیان به پا میخیزند و تا پای جان برای آرمانهای الهی خود بهپیش میروند. خواجهنصیرالدین طوسی از چنین مردانی است.
زمان زندگی خواجه مصادف با حملهی مغول به ایران است. همان قوم خونخواری که آمدند و آتشی افروختند، پیر و برنا، مرد و زن را سوختند. جنگ و خونریزی مصائب و مشکلات دیگری در پی داشت. دیگر هرچه بود سیاهی بود و ستم،فقر بود و فلاکت. شهرهایکی که پس از دیگری ویران شدند و بازماندگان آنها افسرده و دلمرده به اینسو و آنسو گریختند. آنها دست از زندگی شسته و در این اندیشه بودند که دستی از غیب برون آید و کاری بکند.
در چنین هنگامهای بود که فیلسوف طوس برای نجات دین و ملت به پا خواست. او که از مکتب تشیع درس زندگی آموخته بود، نیک میدانست که در این مکتب اگر شهادت هست، شکست نیستو شکست زمانی روی میدهد که ما با آنچه از مذهب خودآموختهایم بیگانه شویم.
بنابراین مردم را به خودآگاهی و دینباوری فراخواند و خود نیز همهی توانش را برای پیروزی بر خصم ستمگر به کار گرفت. سرانجام باسیاست و تدبیر خود را به وزارت مغولان رساند و این سیل ویرانگر را مهار کرد. او به این هم بسنده نکرد بلکه با بهرهگیری از قدرت مغولان در سقوط عباسیان و اسماعیلیان یعنی عوامل بدبختی مسلمانان کوشید تا بار دیگر آرامش و آبادی را به ایران بازگرداند.
تا نریزد باز خونی بر زمین
تا شود ایران ما خلد برین
آنچه گفتیم مربوط به بُعدِ اجتماعی و سیاسی این مرد بزرگ بود؛ اماخواجه یِ بزرگوار درعینحال ریاضیدانی نامی و منجمی نوآور بود. در آن هنگام که شهرهای ایران زیر سم اسبان به ویرانه تبدیل گردیده و دانشمندان یا کشته شده و یا فرار را برقرار ترجیح داده بودند، خواجه با بهانههای گوناگون مغولان وحشی را به ساختن رصدخانهی مراغه واداشت. این رصدخانهی بزرگ که خرابههای آن هنوز نیز پابرجاست، بزرگترین و مجهزترین رصدخانهی ایران در طول تاریخ بود. کتابخانهی مجهز و کارگاههای ساخت آلات نجومی آن به منجمینی که از اقصی نقاط عالم بدان جا آمده بودند، این امکان را میداد تا به نحو مطلوبی به رصد بپردازند.
در همین رصدخانه بود که خواجه و همکارانش با بهرهگیری از مشاهدات نجومی به اصلاح نظام بطلمیوسی پرداختند و با استفاده از سازوکاری به نام «جفت طوسی» طرح دیگری افکندند–طرحی که بعدها موردتوجه منجمین اسلامی و اروپایی قرار گرفت. کپرنیک منجم نامدار اروپایی یکی از همین منجمین بود که از طریق ترجمهی بیزانسی رسالهی خواجه با آن آشنا گردید و سازوکار جفت طوسی را در کتاب معروف خود: «گردش ستارگان» آورد.
کارهای مهم خواجه در این مختصر نمیگنجد و تنها باید به این حقیقت تلخ اشارهکنیم که رصدخانهی مراغه که بقایای آن هنوز هم باقی است، روزبهروزفرسودهتر میگردد و سازمان میراث فرهنگی و نهادهای دیگر هیچگونه اهتمامی به بازسازی و نگاهداری آن نمینمایند؛ حالآنکه،رصدخانههای الغ بیگ در سمرقند و جایسینگ در هند که به تقلید از رصدخانهی مراغه ساختهشدهاند، اکنون بازسازی گردیده و از جاذبههای گردشگری هند و ازبکستان محسوب میشوند. موضوع قابل توجه دیگر اینکه ما ایرانیان که در زمانهای دور صاحب رصدخانههای گوناگون بودهایم، با کمال تأسف اکنون پس از گذشت چند قرن فاقد یک رصدخانهی ملی هستیم و معلوم نیست که اینهمه هزینه که جهت ساخت آن صرف شده به کجا رفته و چه نتیجهای داده است.
کوتاهسخن آنکه به موازات گرامیداشت خواجه نصیر، بایداندیشههایش را نیز چون چراغی فراراه خویش قرار دهیم؛ علیالخصوص که روزگار ما از جهاتی بهروزگار خواجه شباهت دارد و دشمنان این مرزوبوم امروز هم، چون گذشته علیه اسلام و مسلمین به پا خواسته و هجوم همهجانبهای را آغاز کردهاند.
در اینجا باید از انجمن نجوم آماتوری ایران و مدیر زحمتکش و پرشورش آقای مسعود عتیقی تشکر کنیم که هرساله با برگزاری چنین همایشهایی در معرفی بزرگان علمی ایران کوشیده و جوانان پرنشاط و علم دوست را به تأسی از آنان واداشته است.
دکتر جعفر آقایانی چاوشی
عضو هیئتعلمی دانشگاه صنعتی شریف
دکتر جعفر آقایانی چاوشی، فارغ التحصیل رشته شناخت شناسی و تاریخ علم از دانشگاه پاریس 7 است که رساله دکتری خود را درباره آثار ریاضی و نجومی دانشمند بزرگ ایرانی، ابوالوفای بوزجانی ارائه داده است.
وی تاکنون بیش از 150 مقاله به زبان فارسی، انگلیسی و فرانسه نوشته که در کشورهای ایران، آمریکا، فرانسه، ایتالیا، پاکستان و آلمان به چاپ رسانده است. دکتر چاوشی در حال حاضر عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی شریف است و نیز به عنوان استاد در موسسه مطالعات تاریخ پزشکی،طب اسلامی و مکمل دانشگاه علوم پزشکی ایران به تدریس اشتغال دارد.
اشتراک گذاری در:
- سایت انجمن نجوم آماتوری ایران مجاز به ویرایش ادبی دیدگاهها است.
- دیدگاههایی که حاوی مطالب کذب، توهین یا بیاحترامی و موارد مغایر با قوانین کشور باشند منتشر نخواهند شد.
- دیدگاهها پس از تأیید منتشر میشوند.