معرفی هرچه بیشتر بیرونی به ایرانیان به ویژه جوانان ایرانی که آشنایی چندانی با بزرگان علمی گذشته خویش ندارند، از جمله راهبردهای چنین نوشتارهایی به شمار می‌آید. وقتی می‌بینیم اروپاییان چگونه از دانشمندان مختلف خود تجلیل می‌کنند و یاد و اقدامات علمی آنها را گرامی می‌دارند تا افکارشان را به جهانیان بشناسانند، شگفت‌زده می‌شویم، زیرا در ایران کار شایسته‌ای درباره بزرگان علمی‌ انجام نداده‌ایم.

بیرونی تشنه علم بود و از لحظه کودکی تا لحظه مرگ، دمی از کسب علم غفلت نکرد. او دانشمندی چند بُعدی بود و در چندین رشته علمی اعم ریاضی‌، ستاره‌شناسی، تقویم‌شناسی، انسان‌شناسی، هندشناسی و تاریخ‌نگاری ایرانی صاحب نظر بود، در حالی که امروزه در کشورمان منجم زبردستی سراغ نداریم که در ریاضیات نیز مبتکر باشد. زمانی که نگارش کتاب و رساله به سهولت امروز امکانپذیر نبود، وی آثاری تولید کرد که اکنون به واقع شگفت‌‌انگیزند، آثاری که هر یک شاهکاری علمی به شمار می‌آیند.

او به حق ریاضیدان و منجی درجه اول در جهان اسلام بود. کتاب «قانون مسعودی» او که در علم نجوم نوشته شد، به دلیل دشواری به جز زبان روسی به زبان‌های دیگر ترجمه نشده است. وی کتابی در هندشناسی به نام «مال الهند» دارد که شامل مباحثی درباره آداب و رسوم، افکار و عقاید مردم هند است و یکی از بهترین منابع شناخت هند و مردمانش محسوب می‌شود. او که مدت زیادی را همراه سلطان محمود غزنوی در هندوستان گذراند، علاوه بر این که زبان سانسکریت را آموخت، به ترجمه چند اثر هندی به زبان عربی همت گماشت. همچنین درباره تقویم و تاریخ‌نگاری کتاب «آثار الباقیه» را نوشت. این موضوعات نشان می‌دهند که ذهن این نابغه قدرت درک و تعمیق بخشیدن به اکثر ابعاد دانش و فرهنگ انسانی را داشت.

کتاب «التفهیم» ابوریحان بیرونی که به تازگی در حافظه جهانی یونسکو ثبت شده است. اهمیت این اثر بیشتر در حوزه آموزش علوم و نجوم است. فهم کتاب «قانون مسعودی» در علم نجوم بسیار دشوار است و به عقیده من، محتوای آن از همه کتاب‌های نجومی دوران اسلامی دشوارتر به نظر می‌رسد اما همین مولف، کتاب «التفهیم» را نوشت تا مقدمات علوم نجوم و ریاضی را به شکل ساده‌ای به مبتدیان این رشته بیاموزد. به عبارت دیگر، اگر بیرون در کتاب «قانون مسعودی» یک منجم نظریه‌پرداز جلوه می‌کند و می‌کوشد نظریات مبتکرانه‌ای ارایه دهد، در کتاب «التفهیم» به صورت یک آموزگار روان‌شناس ظاهر می‌شود تا علوم پایه را به دانش‌پژوهان جوان یا مبتدی تفهمیم کند.

این کتاب به شکل پرسش و پاسخ تنظیم شده است. دانش‌آموز جوان سوال می‌کند و معلم که خود بیرونی است، به این سوالات پاسخ می‌دهد. از این اثر که به عربی نوشته شده، به زبان فارسی قدیمی نیز ترجمه شده است. شادروان «جلال همایی» که متن فارسی این کتاب را چاپ کرد، اعتقاد داشت که ترجمه فارسی را نیز خود بیرونی انجام داده است. این نکته شایان توجه است که متن فارسی «التفهیم» در غنای زبان فارسی به عنوان زبان علمی نقش مهمی ایفا کرد. از این رو، ادیبان ما روش نگارش و واژه‌های آن را تحلیل و بررسی کرده‌اند و به یقین به این دلیل که این کتاب از نظر علمی و زبان‌شناسی و آموزشی در شمار آثار کم نظیر است، سازمان جهانی یونسکو آن را در حافظه خود به ثبت رساند

انتشار آثار برجای مانده از بیرونی از عهده این همایش خارج است و بودجه هنگفتی می‌طلبد که باید مراکز دولتی یا خیران آن را تأمین کنند. رویکرد ما این است که به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی یا سایر مراکز دولتی بگوییم که به این امور فرهنگی نیز توجه داشته باشند و لازم است محققان بیرونی‌شناس حمایت و تشویق شوند. متأسفانه به جز یکی دو اثر بیرونی بیشتر آثار وی هنوز به زبان فارسی ترجمه نشده‌اند. به عنوان نمونه، برای ترجمه «قانون مسعودی» باید هیاتی مرکب از مورخان و استادان نجوم و متخصصان زبان عربی و فارسی ترجمه این کتاب را عهده‌دار شوند زیرا این کار از عهده یک مترجم ساخته نیست. با این وجود، درباره تحلیل آثار علمی بیرونی نیز کاری در خور مقام وی انجام نداده‌ایم.

با آن‌که بیرونی از نظر نبوغ و وسعت دامنه فعالیت در ردیف دانشمندی نظیر ابن‌سیناست اما متاسفانه در جهان شهرت ابن‌سینا را کسب نکرده، به این علت که در قرون وسطی برخی آثار فلسفی و علمی ابن‌سینا به لاتین ترجمه شدند اما آثار بیرونی از این امتیاز بی‌بهره ماندند. تنها در قرن نوزدهم میلادی برخی آثار بیرونی توسط دانشمندان غربی به زبان‌های اروپایی ترجمه شدند که در این زمینه، کار علمای آلمانی قابل تقدیر بود. بعدها نیز روس‌ها از این نظر که در زمان شوروی سابق «بیرونی» را از آن خود می‌پنداشتند، بسیاری از آثارش را به زبان روسی ترجمه کردند.

اکنون افزون بر افغان‌ها، ازبک‌ها و تاجیک‌ها نیز به ناحق بیرونی را متعلق به خود می‌دانند و ما می‌دانیم که بیرونی یک ایرانی اصیل و متعلق به ایران اسلامی است. برای دفاع از این افتخار ملی، باید در احیای آثار علمی‌اش بکوشیم.

با وجود آن که این ایده، فکر بسیار خوبی است اما جایزه‌ای با این عنوان نداریم. امیدواریم شخصیت‌های فرهنگی و سیاسی کشور به این نکته توجه کنند و همان‌گونه که جایزه «خوارزمی» برای اختراعات و جایزه «فارابی» را برای آثار و تحقیقات برتر حوزه علوم انسانی داریم، جایزه بیرونی را برای اقدامات و پژوهش‌های برتر ریاضی و نجوم در نظر بگیرند.